Η Μεσόγειος είναι μια μικρή θάλασσα, με πολύ αλάτι ενώ παράλληλα είναι ιδιαίτερα απομονωμένη. Ξεκίνησε να σχηματίζεται πριν από περίπου εκατό εκατομμύρια χρόνια —καθώς ανέβαιναν οι Άλπεις— και η μόνη σημαντική πόρτα που έμεινε ανοιχτή είναι το στόμιό της προς τον τον Ατλαντικό Ωκεανό: το Στενό του Γιβραλτάρ. Τα γνώριμα, ζεστά και γιορτινά νερά του δύσκολα ανανεώνονται.
Ευνοημένη από μια πολιτιστική κληρονομιά που αφηγείται την ιστορία όλων, ή σχεδόν όλων των μεγάλων πολιτισμών, η Μεσόγειος Θάλασσα προσελκύει περισσότερους από 200 εκατομμύρια τουρίστες κάθε χρόνο. Αυτή η επιτυχία της συνεπάγεται, ωστόσο, και την καταδίκη της ταυτόχρονα.
Ο μαζικός και ανεξέλεγκτος τουρισμός είναι ένας από τους κύριους λόγους που θέτει τη Μεσόγειο σε κίνδυνο.
Έως και το ένα τρίτο της παγκόσμιας θαλάσσιας κυκλοφορίας διέρχεται από τα νερά της. Σύμφωνα με το Περιβαλλοντικό Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών, περίπου 2.000 πλοία που ζυγίζουν περισσότερο από 100 μετρικούς τόνους το καθένα βρίσκονται σε κάποιο σημείο στα ύδατα της Μεσογείου.
Παράλληλα αντιμετωπίζει πολλές ακόμα δυσκολίες και κινδύνους: την υπεραλίευση, την αλόγιστη υδατοκαλλιέργεια και τον αντίκτυπο των πλατφορμών εξόρυξης πετρελαίου…
Επιπλέον, περίπου 200 χημικά, πετροχημικά και ενεργειακά εργοστάσια εργάζονται ακούραστα και εκτείνονται από ακτή σε ακτή. Όλη αυτή η ανθρώπινη πίεση έχει σοβαρές συνέπειες.
Οι περιβαλλοντικές ομάδες αναφέρουν μαζικούς θανάτους χελωνών και φωκιών. Προβλέπουν επίσης την εξαφάνιση του τόνου του Ατλαντικού, ο οποίος μεταναστεύει στη Μεσόγειο για ωοτοκία, και των υποθαλάσσιων λιβαδιών της Posidonia oceanica, ενός ενδημικού θαλάσσιου χόρτου που στηρίζει μεγάλο μέρος της βιοποικιλότητας αυτής της θάλασσας.
Με μόνο το 1% του νερού των ωκεανών του πλανήτη, η Μεσόγειος Θάλασσα φιλοξενεί το 8% της παγκόσμιας βιοποικιλότητας, που αυτή τη στιγμή απειλείται.
Κλιματική αλλαγή σε μια μικρή θάλασσα
Η αξιοσημείωτη μοναδικότητα της Mare Medi Terraneum – “θάλασσα στη μέση της ξηράς”-, μικροσκοπική και σχεδόν αποκλεισμένη από την ξηρά, καθιστά τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής ιδιαίτερα επιζήμιες.
Μια μελέτη με επικεφαλής ερευνητές του Ισπανικού Ινστιτούτου Ωκεανογραφίας (IEO, σύμφωνα με το ισπανικό ακρωνύμιο) έδειξε πρόσφατα ότι ο ρυθμός με τον οποίο αυξάνεται η θερμοκρασία και η αλατότητα των υδάτων της Δυτικής Μεσογείου έχει επιταχυνθεί από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 και υποδηλώνει ότι η θερμοκρασία της επιφάνειας αυξάνεται έως και δύο βαθμούς ανά αιώνα.
Κατά τη διάρκεια του 21ου αιώνα, η αύξηση της θερμοκρασίας της επιφάνειας της θάλασσας θα συνεχιστεί σχεδόν σίγουρα και θα ανέλθει σε 1 έως 4 ºC, ανάλογα με το σενάριο (χαμηλές ή υψηλές εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου), ενώ είναι πιθανό ότι τα βαθιά νερά της Μεσογείου θα θερμανθούν περισσότερο από ό,τι στους άλλους ωκεανούς του κόσμου.
Η έκθεση “Επιστημονική αξιολόγηση των επιπτώσεων των κλιματικών και περιβαλλοντικών αλλαγών στη λεκάνη της Μεσογείου”, που εκπονήθηκε από ομάδα περισσότερων από 80 επιστημόνων, περιγράφει ανελέητα τις ζημιές που προκαλεί στη Μεσόγειο Θάλασσα η κλιματική αλλαγή.
Αρχικά, η άνοδος της στάθμης της θάλασσας: η έκθεση υποδεικνύει ότι μέχρι το 2100 θα ξεπεράσει το ένα μέτρο, γεγονός που συνάδει με το πιο απαισιόδοξο σενάριο που προτείνεται για τον πλανήτη συνολικά στην πρόσφατη έκθεση της IPCC (Διακυβερνητική Επιτροπή για την Κλιματική Αλλαγή).
Το ένα τρίτο του πληθυσμού της είναι άνθρωποι χωρίς οικονομικά μέσα που ζουν πολύ κοντά στη θάλασσα. Αυτοί είναι οι πιο ευάλωτοι και επομένως θα πληγούν περισσότερο, αφού έχουν λίγες επιλογές να προστατευτούν ή να απομακρυνθούν.
Μόνο στη Βόρεια Αφρική, τα μέσα διαβίωσης τουλάχιστον 37 εκατομμυρίων ανθρώπων θα τεθούν σε κίνδυνο.
Η αλάτωση του εδάφους θα επηρεάσει τη γεωργία στα δέλτα και τις εκβολές ποταμών, όπως ο Νείλος, αλλά και ο Έβρου, ο Ροδανός και ο Πο. Οι καύσωνες και οι ξηρασίες θα αυξηθούν και θα πλήξουν σκληρά την Ισπανία.
Οι κάτοικοι των λεκανών απορροής ποταμών στη Μέση και Εγγύς Ανατολή θα εκτεθούν σε σοβαρή έλλειψη νερού. Η μελέτη εκτιμά ότι το 2040 περίπου 250 εκατομμύρια άνθρωποι στην περιοχή θα υποφέρουν από φτώχεια στο νερό -θα έχουν λιγότερο από 1.000 κυβικά μέτρα ανά κεφαλή ετησίως. Η κατάσταση αυτή, προειδοποιούν οι επιστήμονες, θα μπορούσε να οδηγήσει σε αύξηση των συγκρούσεων και των μαζικών μεταναστεύσεων.
Οι περισσότερες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής επιδεινώνονται από άλλες περιβαλλοντικές προκλήσεις, όπως η αυξημένη αστικοποίηση και ο τουρισμός, η εντατικοποίηση της γεωργίας, η υπεραλίευση, η υποβάθμιση του εδάφους, η ερημοποίηση και η ρύπανση (του αέρα, του εδάφους, των ποταμών και των ωκεανών).
Οξίνιση των υδάτων και απώλεια βιοποικιλότητας
Η οξίνιση των ωκεανών λόγω της αύξησης των επιπέδων του διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα προστίθεται στο συνδυασμό παραγόντων που προωθούν τα πάντα προς ένα μέλλον θλίψης.
Σύμφωνα με στοιχεία του MedSeA, το οποίο μελετά την οξίνιση της Μεσογείου σε ένα μεταβαλλόμενο κλίμα, τα τελευταία 25 εκατομμύρια χρόνια η επιφάνεια της Μεσογείου είχε μέσο pH 8,2. Τώρα έχει πέσει στο 8,1.
Η διάβρωση του ανθρακικού ασβεστίου που χρησιμοποιούν τα κοράλλια και οι οργανισμοί που κατασκευάζουν το κέλυφος είναι άμεση συνέπεια της οξίνισης του νερού. Τα κοράλλια πεθαίνουν, αλλά τα χωροκατακτητικά είδη επιβιώνουν.
Η Μεσόγειος Θάλασσα δέχεται εισβολή από πολλά μη ιθαγενή είδη που καταφθάνουν κυρίως από την Ερυθρά Θάλασσα, αλλά και μέσω του Στενού του Γιβραλτάρ, λόγω της ναυτιλίας και των υδατοκαλλιεργειών.
Οι αναμενόμενες συνέπειες είναι η αύξηση των κρουσμάτων μεδουσών, των βλεννογόνων και των φυκιών, η μείωση των εμπορικών πληθυσμών ψαριών και η συνολική απώλεια της βιοποικιλότητας λόγω της αλλαγής της φυσιολογίας και της οικολογίας των περισσότερων θαλάσσιων οργανισμών.
Αδιάκοπη υπεραλίευση
Η WWF εκτιμά ότι η παράνομη, ανεξέλεγκτη και αδήλωτη αλιεία (IUU) αποτελεί συνηθισμένη πρακτική, ιδίως στα λιβυκά και ιταλικά ύδατα. Για παράδειγμα -σύμφωνα με τη WWF-, από τα ύδατα της Μεσογείου αλιεύεται ετησίως υπερδιπλάσια ποσότητα ερυθρού τόνου από την επιτρεπόμενη.
Η παραγωγή θαλασσινών απειλείται από τις μη βιώσιμες αλιευτικές πρακτικές, την εισβολή ξένων ειδών, την αύξηση της θερμοκρασίας των υδάτων, την οξίνση και τη ρύπανση, τα οποία σε συνδυασμό απειλούν με τοπική εξαφάνιση πάνω από το 20% των αλιευόμενων ψαριών και θαλάσσιων ασπόνδυλων μέχρι το 2050.
Έλλειψη προστατευόμενων περιοχών
Ένα άλλο πρόβλημα είναι η έλλειψη των θαλάσσιων προστατευόμενων περιοχών. Μόνο το 4% της Μεσογείου προστατεύεται επίσημα, κυρίως στα ύδατα των χωρών της ΕΕ.
Η WWF προτρέπει την ΕΕ να επεκτείνει την προστασία των υδάτων της Μεσογείου σε ποσοστό 10%, ώστε να επιτευχθούν οι νέοι στόχοι που θέτει η Σύμβαση για τη Βιοποικιλότητα του 2010.
Η WWF προσπαθεί επίσης, να βοηθήσει χώρες εκτός ΕΕ, όπως η Κροατία, ο Λίβανος, η Λιβύη και το Μαυροβούνιο, να δημιουργήσουν θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές.
Μικρο- και μακρο-ρύπανση
Ο περιορισμένος χώρος της Μεσογείου συνεπάγεται ότι ό,τι ρίχνεται στη θάλασσα τείνει να παραμένει εκεί. Από τη Βιομηχανική Επανάσταση, η θάλασσά μας αποτελεί χώρο συγκέντρωσης βαρέων μετάλλων και άλλων ρύπων, όπως τα πολυχλωριωμένα διφαινύλια.
Έτσι, η Μεσόγειος είναι η πιο μολυσμένη θάλασσα από πλαστικά στον κόσμο. Σύμφωνα με το Ίδρυμα Aquae, η Μεσόγειος συγκεντρώνει από 20 έως 54% των μικροπλαστικών σωματιδίων του πλανήτη και εκτιμάται ότι το 95% των απορριμμάτων που επιπλέουν σε αυτή είναι πλαστικά.
Το 1976, πολλές μεσογειακές χώρες υιοθέτησαν τη Σύμβαση της Βαρκελώνης για την προστασία της Μεσογείου από τη ρύπανση. Αυτό ήταν ένα από τα πολλά προγράμματα που δεν κατάφεραν να επιτύχουν μια νομικά δεσμευτική περιβαλλοντική πολιτική για ολόκληρη τη Μεσόγειο, αν και αξίζει να σημειωθεί ότι χάρη σε αυτό, σήμερα είναι δυνατή η κολύμβηση στις παραλίες της πόλης της Βαρκελώνης, κάτι που μέχρι τότε ήταν αδιανόητο.
Φροντίζουμε τη θάλασσά μας;
Η επίτευξη νομικά δεσμευτικών περιβαλλοντικών πολιτικών για ολόκληρη τη Μεσόγειο παραμένει δύσκολη. Οι 23 χώρες της περιοχής παρουσιάζουν έντονο χάσμα μεταξύ πλούσιων και φτωχών, ορισμένες έχουν μακροχρόνιες ένοπλες συγκρούσεις, ενώ κάθε μία έχει τις δικές της πολιτικές συνθήκες: χώρες που ανήκουν στην Ευρωπαϊκή Ένωση (συμπεριλαμβανομένης της Γαλλίας, της Ελλάδας, της Ιταλίας και της Ισπανίας), χώρες που προσπαθούν να ενταχθούν στην ΕΕ (όπως η Αλβανία, η Κροατία, το Μαυροβούνιο και η Τουρκία), χώρες που βρίσκονταν πρόσφατα σε πολιτική κρίση (όπως η Αλγερία, η Αίγυπτος, η Λιβύη και η Τυνησία), καθώς και χώρες που θεωρούνται πολιτικοί αντίπαλοι από άλλους στην περιοχή της Μεσογείου (όπως η Κύπρος και το Ισραήλ).
Η Μεσόγειος υπήρξε το λίκνο πολιτισμών χωρίς τους οποίους δεν θα μπορούσαμε να εξηγήσουμε από πού προερχόμαστε: αξίζει να αναφέρουμε τον αιγυπτιακό, τον ελληνικό, τον ρωμαϊκό και τον οθωμανικό πολιτισμό. Ίσως με την επιστροφή στις ρίζες μας, μπορεί να οικοδομηθεί ένας νέος πολιτισμός ενωμένων λαών, ώστε η Μεσόγειος να παραμείνει υγιής και παραγωγική για τις επόμενες γενιές.